Covid-19 aşısı: Şu ana dek üretilen 2 milyar doz kimlere yapıldı?

Küresel pandemideki olumsuz olaylar içinde, olumlu bir dönüm noktası da yaşanıyor.

Yeni, ölümcül bir virüsü keşfedip, pandemi ilan etmekten, yayılmasını önlemek için iki milyar doz aşı üretmeye rekor sürede geçildi.

İyi haber, tahminler gerçekleşirse, yıl sonuna kadar dünyadaki 5,8 milyar yetişkini aşılayacak kadar sayıda dozun üretilebilecek olması.

Kötü haberse, üretimin coğrafi açıdan belli yerlerde toplanması ve az sayıda ülkenin aşı stoğu yapmasının, aşıların herkese ulaşması idealini tehdit etmesi.

Peki durum nasıl şekilleniyor? Dünyada aşıya erişimi etkileyen bazı önemli faktörler neler?

Coğrafi konum önemli

Arada tekleyen başlangıca karşın, aşı üretiminin bu yılın üçüncü ve dördüncü çeyreğinde artması bekleniyor.

Dukes Küresel Sağlık İnnovasyon Merkezi'ne (GHIC) göre bu yıl 12 milyar dozdan fazla aşı üretilebilir.

Aşı üretimini ve tedarikini gözlemleyen analitik şirketi Airfinity de 2021'de üretimin 11,1 milyar dozun biraz üzerinde olacağını söylüyor.

Airfinity, bunun beş yaşından büyük dünya nüfusunun yüzde 75'ini aşılamak için gereken 10,82 milyar dozun üretilebilmesi anlamına geleceğini vurguluyor.

Ancak GHIC'ten Programlar Yardımcı Direktörü Andrea Taylor BBC'ye yaptığı açıklamada pandeminin "dünya genelinde, sağlıklı ve iyi dağıtım yapabilen bir üretim ağının olmadığnı gösterdiğini" söylüyor.

"Üretimin yeri gerçekten önemli. Üretim kapasitemizin çoğu ABD ve Avrupa'da toplanmış halde ve buralar aşılarını ilk olan yerler. Çünkü onlar üretiyorlar ve dünya piyasasına gelmeden önce kendi nüfuslarının aşılandığından emin olmak için ihracat kısıtlamaları gibi araçları kullanabiliyorlar."

Tedarik zincirindeki zorluklar

Aşı imalatı tedarik zinciri, hammedde ve ülkeler arasında teknoloji ile uzmanlık paylaşımının gerektirdiği zaman anlamında zorluklar yaşıyor.

Bu da yeni dozlar üretmesi gereken yerlerde bunun yapılamaması anlamına geliyor.

Ve aşıların kendisi, bu zorluklardan farlı şekillerde etkileniyor.

Airfinity, üç aşının küresel tedarikte hakim olacağını tahmin ediyor: 2,47 milyar dozla Pfizer/BioNTech, 1,96 milyar dozla Oxford/AstraZeneca ve 1,35 milyar dozla Sinovac.

Şu ana dek Pfiçed ve Sinovac başta koydukları hedefleri tutturabildi.

Ancak AstraZeneca başta bu yıl üç milyar doz üretmeyi planlıyordu. Şirket bunun için farklı coğrafi noktalarda üretim yapacak ortaklarına güveniyordu ve bu da teknoloji ve uzmanlık transferi gerektiriyordu.

Taylor, "bu sorunları çözmenin AstraZeneca'da çok daha uzun sürdüğünü" vurguluyor.

"Ve bence teknoloji transferini gerçekleştirmeye ve küresel ortaklar bulmaya çalışan diğer aşılar da aynı zorlukları yaşıyor. İşe başlamak daha uzun zaman alıyor"

Pfizer ve Sinovac ise tam tersine üretimi başından sonuna kendisi yapıyor.

Aşıları elde tutmak

İhracata konula kısıtlamalar da, aşıların küresel ölçekte dağıtılmasını olumsuz etkiliyor.

Airfinity'den kıdemli analist Matt Linley BBC'ye yaptığı açıklamada, bu sorunun özellikle kalkınmakta olan ülkeleri etkilediğini vurguluyor.

"En çok sayıda dozu Pfizer'ın üretmesi bekleniyordu, ancak bunların hepsi satın alan zengin ülkelere gidiyor. AstraZeneca da Avrupa ve Hindistan'da çok sayıda üretiliyor, ancak bu dozlar da oralarda kalıyor."

Airfinity'ye göre sadece Çin, aşıları büyük miktarlarda ihraç ediyor. Şu ana dek ülke dışına 263 milyon doz aşı gönderdiler ve BM öncülüğündeki aşı paylaşma girişimi Covax'ı uzak ara geride bıraktılar.

Linley "Çin dağıtımda büyük bir etkiye sahipken, Rusya çok şey vaaat edip, pek bir şey yapmadı" diyor.

Airfinity'ye göre Rusya 17 Mayıs itibariyle 42 milyon dozun biraz üzerinde aşı üretti ve 13 milyon dozunu ihraç etti.

Sputnik V de, teknoloji transferinden kaynaklanan aynı zorlukları yaşıyor. Rusya başta küresel düzeyde 18 farklı üretim noktasıyal sözleşme imzaladı, ancak sadece Kazakistan'daki Rusya dışında üretim yapmaya başlayabildi.

Hint makamları, Sputnik V'in Ağustos'tan itibaren Hindistan'da üretileceğini ve 850 milyon doz üretilmesinin amaçlandığını açıkladı.

‘ B planı yok ’

Gelişmekte olan dünyanın çoğu, dünyada Covid aşıları dışındaki aşıların yüzde 60'ını gerçekleştiren Hindistan'ın Serum Enstitüsü'nün üreteceği AstraZeneca aşısına bağımlıydı.

Ancak Hindistan, kendi Covid dalgasıyla savaşırken aşı ihracıtını kısıtlamaya başladı ve düşük ve orta gelirli ülkeler için düşünülen aşı tedariki kesildi.

Taylor "Hindistan'a aşırı derecede bağımlı olmanın küresel tedariki risk altına soktuğunu" ifade ediyor.

"Bu plan müthiş bir başarısızlığa uğradı ve b planı da yok. Dünyanın başka bir yerinde, Serum Enstitüsü'nün yerini alabilecek başka bir tesis yok."

Bu problem, yoksul ülkelere aşı tedarik edip, dünya genelindeki aşı dağıtımını dengelemeyi amaçlayan Covax'ı da etkiledi.

Covax yıl sonuna dek iki milyar doz aşı tedarik etmeyi ve böylece katılımcı ülkelerde başta sağlık çalışanları gibi risk altındaki kesimler olmak üzere, nüfusun en az yüzde 20'sini aşılamayı amaçlıyor.

Ancak Unicef'e göre şu anda 125 ülkeye sadece 72 milyon doz aşı gönderilebildi.

Aşı paylaşımı

"Aşı diplomasisi" ve "aşı dayanışması" laflarına karşın, çok az ülke başka ülkelere aşı yollamaya hevesliydi ya da buna imkanı vardı.

Airfinity, dağıtım takvime uygun yapılırsa 2021 sonuna dek dünya genelinde 2,6 milyar doz fazla aşı olacağını tahmin ediyor. Bu sayı Covax'ın 2021'in tamamında dağıtmayı amaçladığından daha fazla.

Avrupa Birliği ve diğer beş ülke (ABD, Japonya, İngitere, Brezilya ve Kanada) bu fazla aşının yüzde 90'ından fazlasının sahibi olacak.

Linley bu dozları Covax üzerinden paylaşmanın girişimi büyük ölçüde güçlendireceğini ve her ülkedeki tehdit altındaki insanların korunması anlamına geleceğini söylüyor.

Ancak Linley'e göre ne olacağını bilmek zor, çünkü zengin ülkelerin hükümetleri, halklarına ek doz aşı ve gençlere de aşı yapmayı planlıyor.

Unicef Tedarik Birimi'nin Aşı Merkezi Kıdemli Müdürü Ann Ottosen "Nüfuslarını aşılama anlamında ileride olan ülkeler, nüfus sayılarını aşacak aşı anlaşmaları yaptılar" diyor.

Ottosen "Tedarik açığını kapatmak için yüksek gelirli ülkeler acilen ellerindeki aşıları düşük gelirli ülkelerle paylaşmalı ifadelerini kullanıyor.

Ülkelerse, bu çağrıya yanıt vermekte yavaş davranıyor.

ABD, bu ülkede kullanım için onaylanmayan 60 milyon doz AstraZeneca aşısını paylaşıcağını duyurdu. Başkan Joe Biden ise ABD onaylı 20 milyon doz ek aşının da paylaşılacağını söyledi.

Fransa da Covax'a Haziran sonuna dek 500 bin doz bağışlayacağını bildirdi.

Ottosen "Tarihteki in büyük ve geniş aşı geliştirme, üretimme ve dağıtıma sürecinin merkezindeyiz. Aşı tedariğine erişim yüzleştiğimiz en büyük zorluklardan biri" diyor.

Küresel sağlık yetkilileri, üretimi özellikle de düşük ve orta gelir düzeyindeki ülkelerle çeşitlendirmenin yollarını tartışırken, kısa vadede çok fazla seçenekleri yok.

Ottosen ise "Pandemiyi durdurabilmek ve eşitliği sağlayabilmek için şu andaki kısıtlı aşı tedarikinin daha iyi dağıtılması gerekiyor" ifadelerini kullanıyor.