İngiltere'de bir Türk kadını: Halide Edib'in Londra günleri

Bugün Halide Edib Adıvar'ın ölüm yıldönümü.

Türkçe edebiyatın, Milli Mücadele'nin ve Türkiye'de kadın mücadelesinin önemli ismi 9 Ocak 1964'te, 80 yaşında hayata gözlerini yumdu.

Türkiye onu 1919 yılında Sultanahmet Meydanı'nda İzmir'in işgalini protesto mitinginde yaptığı tarihi konuşma, Kurtuluş Savaşı'ndaki rolü veAteşten Gömlek, Sinekli Bakkal, Vurun Kahpeyegibi kitaplarıyla hatırlıyor.

Bu fikirlerin ve eserlerin şekillenmesinde Londra'nın ise ayrı bir yeri var.

Halide Edib, biri Osmanlı biri Türkiye Cumhuriyeti döneminde olmak üzere iki kez İngiltere'de yaşadı.

Londra'ya ilk kez 31 Mart Vakası'nın ardından, 1909'da gitti ve bir yıl kaldı.

İkinci Londra ziyareti ise daha uzun bir "sürgün" dönemiydi.

Rejime muhalif bir kimlikle ülkesinden ayrıldıktan sonra bir zamanlar işgaline direndiği İngiltere'ye yerleşti.

Ancak Londra artık onun için yabancı bir yer değil, entelektüel çevresine dahil olduğu bir şehirdi.

Paris, ABD ve Hindistan dahil yurt dışında yaşadığı 1924-1939 arası dönemde, Londra'da geçirdiği birkaç sene Halide Edib'i derinden etkileyecekti.

Aydınlar ve siyasetçilerle yan yana

Halide Edib 1909'daki gidişinde Londra'da eğitimci ve kadın hakları aktivisti Isabel Fry'ın yanında konakladı.

Fry onu, 1908'de İngiliz The Nation dergisinde yayımladığı, Türkiye'deki kadınların eğitimiyle ilgili Britanyalı kadınlardan destek istediği mektubuyla tanımış, ardından Türkiye'ye giderek okulları gezmiş ve bir çeşit danışmanlık vermişti.

1900'lü yılların başında Türk romanı üzerine uzmanlaşan ve Halide Edib ile ilgili araştırmaları olan akademisyen Kaitlin Staudt, BBC Türkçe'ye yaptığı değerlendirmede Londra'da geniş bir çevresi olan Isabel Fry'ın Halide Edib için önemini vurguladı.

Fry, İngiltere'de aydın çevrenin buluştuğu Bloomsbury topluluğunun önemli isimlerinden, ünlü sanat eleştirmeni ve ressam Roger Fry'ın kız kardeşiydi.

Halide Edib, bu dostluk sayesinde dönemin entelektüel çevresi ve siyasi figürleri tarafından tanındı.

Grupta Türkiye ve Türk edebiyatına ilgi duyan Cambridge Üniversitesi profesörleri de vardı.

Staudt'a göre Halide Edib bu dönemde Virginia Woolf gibi feministlerle de vakit geçirdi.

Staudt, Halide Edib'in bu sırada İrlandalı politikacı John Dillon ile de görüştüğünü aktarıyor.

İkilinin İrlanda'nın özerklik hareketine dair konuştuklarını ve bunun Halide Edib'de Türk ulusalcılığının uyanmasında önemli yeri olduğunu söylüyor ve ekliyor:

"Bu dönemde, kendisi için 'temsili demokrasinin sembolü' olan İngiltere parlamentosuna yaptığı ziyaret de önemliydi. Bu aslında onun verdiği savaşın, sürgünde olmasının sebebiydi."

Halide Edib, 1911'de Yeni Turan gazetesinde yayımlanan bir yazısında Londra'nın ne kadar ilham verici ve yaratıcı olduğundan bahsedecekti.

'Türk kahvesi yerine İngiliz çayı'

Halide Edib 1920'li yıllarda tekrar Londra'ya gittiğinde artık burada dostları vardı.

Dönemin entelektüel çevrelerinde ve gazetelerinde " en iyi Türk yazarlarından biri" olarak anılıyordu.

Hakkında "dünyadaki en zeki kadınlarından biri" şeklinde yazılar çıkıyor, ismi Eleanor Roosevelt, Sarojini Naidu gibi isimlerle birlikte anılıyordu.

New York Times'da 1928 yılında yayımlanan bir portrede Halide Edib için şu ifadeler kullanılıyordu:

"1924'den beri İngilizlerin arasında yaşıyor. 1920 yılında Anadolulu askerlerin tedarik ettiği bir kağnı arabasında kömür çuvallarının altına gizlenerek ellerinden kurtulduğu İngilizler.

"Bir ziyaretçi onu Londra'nın Hampstead semtindeki evinde ziyaret etti. Dairesinin duvarlarında, yeşil kadife üzerine sırmayla Kur'an'dan ayetlerin yazılı olduğu levhalar değil, Londra'da binlerce başka daireyi süsleyen esaslı Viktoryen resimler vardı. Türkiye'de genelde misafirlere ikram edilen Türk kahvesi ve tatlılar yerine, misafire çay ve sıcak İngiliz kurabiyesi ikram edildi."

Oryantalist yaklaşımla mücadele etti

Staudt'a göre bu dönemde Halide Edib ile ilgili yayımlanan yazılarda sık sık Oryantalist bir bakış açısına rastlanıyordu.

Yoksul mahallelerde geçen kitapları anlatılırken bile "Boğaz'da dolaşmak gibi geldi" tarzı yorumlar yapılıyordu.

Belki de bu yüzden, 1930'da yayımlanan Turkey Faces West (Yale University Press) gibi akademik yazılarında Halide Edib'in odağında Türk kadınlarına ilişkin Oryantalist algıları ortadan kaldırmak vardı.

Halide Edib, bu dönemdeki yazılarında İngiltere'nin Türkiye için medenileşme ve siyasi açıdan ne anlama geldiğini düşünüyor ve tartışıyordu.

O dönem Batı'nın temsilcisi olarak görülen İngiltere'nin Türkiye'den "benzersiz bir şekilde ileride ve feminist olduğu" düşüncesini eleştiriyordu.

Kitaplarını İngilizce yayımladı

Halide Edib, Ateşten Gömlek isimli romanını "Shirt of Flame" olarak İngilizceye çevirmişti. Kitap 1924'te Londra'da basıldı.

Ardından 1926'da ve 1928'de Londra'da anıları İngilizce olarak yayımlandı.

Halide Edib, Türk edebiyatında İngilizce basılan ilk kitaplardan birinin de yazarı.

"The Clown and His Daughter" (Soytarı ile Kızı-1935) ismiyle İngiltere'de yayımlanan kitabı daha sonra kendisi Türkçeye çevirmişti.

Bu kitap Türkçede Sinekli Bakkal(1936) olarak yayımlandı.

İngiltere'nin ardından gittiği Fransa ve Hindistan'da da İngilizce kitaplar yayımlamaya devam etti.

Halide Edib'in İngilizceden Türkçeye kendi eserlerini çevirirken bazı bölümleri değiştirdiğini belirten Staudt, özellikle anılarının iki farklı kitap gibi olduğunu ifade ediyor.

Örneğin, arasının bozuk olduğu ve ölümüne kadar Türkiye'ye dönmediği Mustafa Kemal Atatürk'ü eleştirdiği bölümler Türkçe çevirilerde azalıyor.

Staudt, Sinekli Bakkal'da özellikle Abdülhamid ve 1930'ların başındaki dönemler arasında paralellik kurduğu kısımlara daha az yer verildiğini söylüyor.

"Kendisi de kesinlikle milliyetçilik ve reform yanlısı olmasına rağmen, bence kadınların rolü ve modernleşme ve batılılaşmanın nasıl olması gerektiği konusunda çok farklı düşünüyordu. Ve eleştiri yaparken kendini İngilizcede daha rahat hissediyordu."