Nâzım Hikmet'in ilk mahpusluğu ve Hopa günleri

Nazım Hikmet 61 yıllık hayatına 1902'de Selanik'te, toplam 17 yıllık mahpusluk hayatınaysa 1928'de Hopa'da başladı.

Aslında daha önce yargılanıp ceza almıştı. 1925'te Ankara İstiklal Mahkemesi'nde, "komünistlik teşkilatlanması ve propagandası yapmak suretiyle hükümet şeklini değiştirmek" suçundan İstiklal Mahkemesi'nde Nazım Hikmet de gıyabında yargılanmış, 15 yıl kürek cezasına çarptırılmıştı. Başka bir davadan da üç ay hüküm giymişti.

Aranıyordu. Sovyetler Birliği'ne kaçmayı başardı. Hükümet 1926'da Ceza Yasası'nı değiştirdi, böylece 15 yıllık ceza, bir yıl hapis cezasına düşmüş oldu.

Nazım, sonrasını 5 Ekim 1928 tarihli Cumhuriyet gazetesinin birinci sayfasında şöyle anlatıyor:

"Buradaki gıyabi mahkumiyetlerimi temize çıkarmak için geldim. Memlekete hareketten önce resmen sefarete müracaat ettim. Bir buçuk sene bekledim. Hiçbir cevap çıkmadı. Bunun üzerine herçibadabad gelmeye karar verdim. Hopa'da bizi yakaladılar..."

Nazım yalnız değildi, "Laz" İsmail'le (Bilen) beraberdi. Sonradan TKP genel sekreteri olacak olan İsmail Laz değildi, sonraki yıllarda, bu lakabı kendisine polisin taktığını söylemişti; Hemşinliydi (Çamlıhemşin'den).

Nazım 1923'ten beri Türkiye Komünist Partisi üyesiydi. O da, İsmail de, aslında, TKP'nin yurt dışındaki partililerin yurda dönmesi kararı uyarınca hareket etmişlerdi. Bu karardan muhtemelen devlet de haberdardı.

Peki nasıl yakalandılar?

Nazım ile İsmail 1928 Temmuz sonunda Sovyetler Birliği/Gürcistan sınırından kaçak olarak girdi Türkiye'ye.

Büyük ihtimalle Borçka'ya bağlı Maçahel'den sınırı geçtiler. Burası tam sınırın dibindedir, geçmek işten değildir. Zamanımızda bile, yolların kapandığı kışın özellikle, hamile kadınların, doğum sancıları tuttuğunda, sınırın öte yanından Batum'a indirildiğine dair haberleri görmüşsünüzdür.

Kaçaklar buradan Borçka'ya varıp, Murgul'a doğru devam ettiler. Bugün bile kullanılabilecek bir güzergah.

Murgul ilçesine varmadan, muhtemelen Başköy üzerinden Arhavi'nin köylerine doğru indiler. Bu köylerden birinde belki birkaç gün saklandılar, bilemiyoruz. Bu yönde bir söylenti var, ama video çekimi için Esra Yalçınalp'le Nazım'ın yakalanış hikayesinin izini sürerken, bu söylentiyi doğrulayabilecek sağlam bir bilgiye ulaşamadık.

O köyleri Hopa'nın sahildeki iki köyüne bağlayan patikalar var. Bunlardan birine girdiler ve Hopa'nın Peronit (Çamlıköy) köyüne indiler.

Peronit, bugünkü sahil yolunda Hopa'nın dört kilometre batısında bir kıyı köyü. Daha doğrusu, camisi, bakkalı, kahvehanesi kıyıda; evler, bütün doğu Karadeniz'de olduğu gibi, kendi bahçeleri içinde dağınık halde. O zamanlar sahilden yol olmadığı için patikalardan sağlanıyordu ulaşım.

Kıyı yerleşimleri arasında da deniz yoluyla. Hopa'yla Peronit arasında, denizin kabarık olmadığı zamanlarda, bir sahil patikası da kullanılıyordu. Rusların işgal sırasında yaptıkları karayolu ise iç kesimden geçiyordu; benim çocukluğumda, 1960'larda, hatta kimi kesimlerde 1970'lerde de kullanılıyordu, bazı bölümleri hala kullanılıyor.

Nazım'la İsmail'in amacı Hopa'ya ulaşmak, oradan vapurla İstanbul'a geçmekti. Hopa- İstanbul arasında haftada iki vapur seferi vardı.

Yürüyerek Peronit'e vardıklarında, önünde gösterişli iki ıhlamur ağacı salınan kahvehaneye yöneldiler, Piroğlu Mustafa'nın kahvehanesine. Tek katlı, üçgen çatılı, karataştan bir yapıydı bu. Nazım'la İsmail biraz dinlenecek, Temmuz sıcağından ıhlamurların, kahvehanenin serinliğine sığınıp nefesleneceklerdi.

"İyi ve temiz giyimli" yabancılar, "Kahve var mı?" diye sordu.

Peronitliler, "Buyrun", diye karşıladılar, "kahve de var, çay da var."

Başladı böylece kahve muhabbeti. Muhabbete katılanlardan biri Sabri Çiçek'ti, bu yakalanma hikayesini de bana o anlatmıştı. Sabri Çiçek'i bulmam hiç zor olmamıştı, annemin dayısıydı.

Peronit'teki iki katlı o evde çocukluğumuzun en tatlı zamanlarından bazılarını geçirdik, 1960'larda Hopa'da yaşarken. En azından otaokuldan, Nazım şiirlerini okumaya başladığımdan beri de Sabri Dayının Nazım Hikmet'i yakalatan adam olduğunu biliyordum, annem anlatmıştı.

Yıllar geçti, hikayeyi Sabri Dayının ağzından dinlemek için 1993'te Peronit'teki eve gittim. Sabri dayı 90'ına merdiven dayamıştı. Kafası zehir gibi çalışıyordu. Günlük gazeteleri takip ediyordu, Türkiye ve dünya meseleleriyle ilgili görüşlerini anlatıyordu.

İstanbul'a döndüğümde bir gün Aktüel dergisine uğramıştım, iki samimi arkadaşım orada çalışıyordu. Konu arıyorlardı. Nazım'ın Hopa'da yakalanışından bahsettim. İlgilendiler tabii. Notlarımdan bir muhabir arkadaşa aktardım,

Nazım Hikmet'in hayatıyla ilgili bu değerli hikaye iki arkadaşın imzasıyla Aktüel'de yayınlandı. Gelgelelim, yazıda yanlışlar vardı, eksikler vardı...

Nazım'la İsmail Bilen'in Hopa macerasıyla ilgili ortalıkta dolaşan bilgilerin tek kaynağı işte benim yaptığım ama benim yazmadığım o röportajdır.

Bu benim notlarıma Aktüel dramatize edici bazı "katkılar" yapmıştı. Aktüel'in yaptığı yetmemiş olacak ki, diyalog "katkıları"yla röportajı zenginleştiren bir yazı da çıktı Bir Yaşamdergisinde. Dolayısıyla, hikayeyi bana anlatılan haliyle anlatmak boynumun borcu.

Sabri Çiçek 1906 doğumluydu, yani Nazım Hikmet Hopa'ya vardığında 22 yaşındaydı.

Okuma yazma (eski yazı) bildiği gibi, Rusça da biliyordu.

Çiçek ailesi Batum'da, Gudauta'ta ticaretle uğraşmıştı. Hopa'da büyükçe bir manifatura dükkanı, Peronit'te de bir küçük dükkanları vardı.

Peronit'tekinin başında Sabri Çiçek duruyordu.

Özellikle sınır bölgelerinde o zamanlar şüpheli durumları, şüpheli kişileri emniyet teşkilatına bildiren gönüllüler, muhbirler vardı.

Uyanık bir genç olan Sabri Çiçek de onlardan biriydi. Kahvehane muhabbetinde kuşkularının peşindeydi bir taraftan, bu iki yabancıyı konuşturuyordu. Ücra bir köyde iki yabancı zaten kaş kaldırıcı, ama acaba daha fazlası var mı?

"Davranışları, sorduğumuz sorulara cevapları beni tedirgin etti" diye anlattı Sabri Çiçek. Bu tedirginlikle bir sonuca varılamazdı elbet, ama iki yabancı, birşeyler sakladıklarını ele veren vahim bir hata yaptı, oradakilerin hemen farkedebileceği bir yalana başvurdu.

"Vapurla Pazar'a geldiklerini söylüyorlardı", diye devam etti Sabri Çiçek, "halbuki vapur Pazar'a uğramaz. Bindikleri vapurun adını bile bilmiyorlardı. Şüphelendim, nüfus kağıtlarını göstermelerini istedim. Biri Artvin'in Yusufeli ilçesinin Barhal nahiyesinden verilmiş görünüyordu. Öbürü ise Artvin'in Borçka ilçesinin Maçahel köyünden. İsimleri hatırlayamıyorum. Galiba İsmail Bilen'in adı Yusuf olarak geçiyordu."

O zamanlar Peronit'te bir gümrük muhafaza memurluğu vardı. Sabri Çiçek, gidip durumu onlara bildirdi, Piroğlu Mustafa'nın kahvehanesine döndü.

Kuşkulanan bir tek Sabri Çiçek değildi tabii, Nazım'la İsmail de bu kahve sorgusundan, sorguyu asıl yürüten Sabri Çiçek'in gidip gelişinden kuşkulandılar. Sabri Çiçek'in şu lafı da bunun kanıtı sayılabilir:

"İki arkadaş beraber öyle içli bir türkü söylemeye başladılar ki, gözlerim yaşardı, az kalsın ağlayacaktım, neredeyse bırakacak duruma geldim."

Sonra muhafazalar, jandarmalar geldi. İki yabancının üstlerini aradılar; dürbün, fotoğraf makinesi, harita buldular.

'Tüccar, bizi sen yakalattın'

Nazım, parmağıyla Sabri Çiçek'e parmağını sallayıp "Tüccar, tüccar, bizi sen yakalattın" dedi.

Hopa'da Nazım'ın cebinden eski yazıyla yazılmış bir de defter çıkmtı. İstanbul'a götürüldüğünde Nazım'ı ziyaret eden arkadaşı Vala Nurettin'in Bu Dünyadan Nazım Geçti kitabında anlattığına göre, bu defterin bir sayfasının tepesinde "Moskova'da Herakliti Düşünüş" yazıyordu.

Yetkililer, eski yazıyla yazılmış "Heraklit"i "Her ekalliyet" (azınlık) olarak okumuştu. Savcı yakalamıştı!

- Ya? Demek sen ekalliyetleri fitillemeye geldin?

- Efendim, Heraklit Yunan filozofu.

- Üstelik Yunan ha?.. Hesabını mahkemede verirsin.

- Yunanlılarla mı ilişkin var?

Sabri Çiçek de, öbür köylüler de Nazım Hikmet'i bilmiyorlardı. Yıllar sonra, yakalattığı adamın büyük bir şair olduğunu öğrendi. Bana, "Bilseydim yakalatmazdım" demişti. Nazım'ı okumuş, şiirlerini sevmişti, bazı mısralarını ezbere biliyordu.

'Peronit'i yakacağım'

Nazım'la İsmail Peronit'te bir kayığa bindirildi, Hopa'ya öyle götürüldüler. Birkaç gün sonra Sabri Çiçek kasabaya indiğinde, nezarethanede Nazım'la tekrar karşılaştı. Sabri Çiçek anlatıyor:

"Gün sizindir çocuklar / Eğlenin, eğlenin, diye yanındakilere şiir okuyordu. Birden beni gördü, durdu. 'İhtilal olunca ben de Peronit'i yakacağım, yakacağım' diye seslendi gülerek. Bu sözlerinde sevecenlik vardı. Ben de 'İyi yaparsın' dedim. Güldü."

Nazım'la İsmail'in Hopa hapishanesinde ne kadar kaldıkları da net değil. Kemal Sülker, Nazım Hikmet'in Gerçek Yaşamı kitabında, beş gün jandarma nezarethanesinde kaldıklarını söylüyor.

Nazım'la beraber Hopa hapishanesinde yatan kişilerden birinin torunu da, dedesinin yedi gün geçirdiğini söylüyor şairle, ama Nazım mı erken gitmiş, dedesi mi geç gelmiş, bilmiyor.

Yine de Nazım'ın en azından bir ay kadar Hopa'da kaldığını söyleyebiliriz. Beraber yatanlardan Fındıklılı (Viçe) bunu gösteriyor. Sulak (Mzuğu) köyünden Tahsin Çervatoğlu, Nazım'la geçirdiği günleri oğlu Yaşar Çervatoğlu'na (73) anlatmış, o da yazıp yayınlamıştı.

Yaşar Çervatoğlu'yla biz de konuştuk, hatta Nazım'ın beraber yattığı başka Fındıklılıları bulmamızda bize yardım da etti.

Tahsin Çervatoğlu, yasak silah bulundurmaktan Hopa hapishanesine düştüğünde Nazım oradaydı. Nazım'ın Hopa'ya düştüğü 1928 önemli bir yıldı. Atatürk Latin alfabesine geçme kararı almıştı, hazırlıklar yapılıyordu, başta devlet erkanı olmak üzere herkes yeni alfabeyi öğrenmeye çalışıyordu.

Kaymakama Latin alfabesi öğretti

1 Kasım'dan itibaren yeni harfler kullanılacaktı. Hopa kaymakamı da Latin harflerini bilmiyordu, Nazım öğretiyordu ona. Tahsin Çervatoğlu buna şahit olmuştu. Hatta Tahsin'e de okuma yazma öğretmişti Nazım.

Tahsin Çervatoğlu, o sırada Hopa'da yatan iki kişiden daha bahsediyor: Tibukoğlu Osman, Çeboğlu Hasan.

Fındıklı'da Atatürkçü Düşünce Derneği'nin geniş bir kahvehane olan lokalinde, Yaşar Çervatoğlu'nun topladığı yaşlılarla konuşuyoruz. Hopa'da olduğu gibi, Nazım'la yattığı söylenen birçok insan var. Telefonlar çalışıyor, başkaları da var! "Hopa hapishanesi o kadar kişiyi alır mı?" diye geçiriyoruz içimizden.

Kiminin babası, kiminin dedesi. En azından tarih tutmuyor. Tibukoğlu Osman'ın izini bulduk gibi, ama masada konuştuğumuz herkes, Osman'ın hiçbir şey anlatmadığını söylüyor. Halbuki Tahsin'in anılarından öğreniyoruz ki, Nazım onu severmiş. Çoluğu çocuğu var mı diye eşeliyoruz. Hiç evlenmemiş. Şizofrenmiş meğer.

Ya Çeboğlu Hasan? Aslandere (Çukulit) köyündenmiş, oraya yollanıyoruz. Yaşar Çervatoğlu tanıdığı bir bakkala soruyor.

"Az ilerde, bak, ağacın altında oturuyor Ahmet Çeboğlu."

Ahmet Çeboğlu 86 yaşında, Nazım'la yatan Çeboğlu Hasan'ın torunu. "Yedi gün yatmışlar beraber", diyor. "Artık dedem mi sonra gitti, Nazım Hikmet mi geç çıktı, bilmiyorum. Ama dedem hemen anlamış çok zeki olduğunu." Çok güzel, inci gibi yazısı olduğunu söylüyormuş dedesi.

Nazım Hikmet'in Hopa hapishanesinde yazdığı şiirlerde adı geçenlerin de peşine düştük. Bunlardan biri Kızkapanoğlu Vehpi'ydi.

Bir gaz lambası…

Çivilenmiş duvara…

Çivi, kuyruğunu kıvıra kıvıra

bir defter kaadının

kalbini delip geçmiştir

Kaat bembeyaz,

kaat sapsarı..

Çivi kaadın kanını içmiştir.

Lamba yağmurlu bir sabah güneşi gibi yanıyor

ve defter kaadı sallanıyor

asılmış bir adamın

beyaz gömleği gibi..

Beyaz gömleğin göğsünde yazılar var:

Dar yalakta aptes alan ihtiyar

Kızkapan Oğlu Vehpi'dir.

Hindistan cevizinden yüzü

ve uzun kollarıyla o,

Okaliptüs dalından yeni inmiş

kıllı bir maymun gibidi

Kızkapan su vuruyor ensesine..

Omuzundan mendili düştü

sidik tenekesine.

Vehpi şaşırdı,

arıyor sağını solunu.

Uzattı kolunu..

Kalın bir yılan gibi tenekeye girdi kol.

Çıkardı mendili.

Açıldı Kızkapan'ın dili:

«Mendil bir karış bezdir amma

beş karışı bir arşın olur.

Arşın arşını doğurur..»

Kesildi Kızkapan'ın sesi.

Anlaşıldı Vehpi'nin kerrakesi!

Kızkapanlar da Aslandere köyünden. Gösterdiler, evlerinin kapısını çaldık, Halim Kartal varmış, onlardanmış. Zaten kapıda "KIZ KAPAN VİLLA" yazıyordu. Ama Halim Kartal ile kızkardeşi, Vehpi ismini duymamıştı, şiirden de habberi yoktu. Halim Kartal lakabın nereden geldiğini söyledi: "Bizimkiler Gori'den (Gürcistan) kız kaçırmış..."

"Hopa Mapusanesi Notlarından"da geçen bir isim de "Çocuk Muhittin".

Muhittin 13 yaşındadır.

Zorla çıkarılmazsa çıkmaz

bir fare gibi girdiği köşesinden.

Saklar kendini pençesinden

yılan gözlü bir kedinin..

Cinayetle Rize'ye sevkedecekler

cürmü büyüktür Muhittin'in.

Nasıl sevketmesinler ki

bir gece bir kanca alıp yanına

damından inmiş

dedesinin dükkanına..

Çok sürecek çok

Muhittin'in acısı.

Kurtuluş yok

dedesi davacısı…

'Bir katip vardı, durmadan yazıyordu'

Çocuk Muhittin bizim dede evinin komşusuydu, oğullarından Mustafa da ilkokuldan beri arkadaşım. Mustafa'ya sormuştum, "Muhittin Amca bir şey anlatıyor muydu?" diye.

"Bir katip vardı, durmadan yazıyordu" demiş sadece.

Peki, Nazım'la İsmail hangi hapishanede yattı Hopa'da?

Hopalılar genellikle yanlış biliyor, ilçe merkezinin doğusuna doğru, ortaokulun karşısında, deniz kıyısındaki hapishanede yattığını düşünüyorlar Nazım'ın.

Üstelik orayla ilgili anılar saklıyorlar. O hapishane 1970'lere kadar duruyordu, sahil tarafında avlusu olan bir yerdi. Halbuki Nazım, çok büyük ihtimal, çarşıda o zamanlar askeriye binalarının bulunduğu yerdeki hapishanede yattı. Koşulların kötülüğü de sahildekine uymuyor pek.

Nazım'la İsmail Hopa'dan Rize'ye götürüldü, çünkü Hopa sorgu yargıçlığı, sınırı kaçak geçmenin, sahte kimlik taşımanın yanı sıra, Ceza Kanunu'nun 146. maddesinden, yani "anayasayı tağyir ve tebdil"le suçluyordu, idam talep ediyordu.

Suçlamanın niteliği dolayısıyla dava ağır ceza mahkemesinde görülmeliydi, en yakındaki de Rize'deydi. Rize Ağır Ceza Mahkemesinde 146. maddeden beraat ettiler.

Sınırı kaçak geçmek ve sahte kimlik kullanmaktan üç gün hapis cezası aldılar. Rize mahkemesi, evrakı İstanbul Ağır ceza Mahkemesi'nde bulunan, gıyaben yargılandığı diğer dava evrakıyla berber görülmek üzere İstanbul'a yolladı. Böylece, Nazım'la İsmail 4 Ekim 1928'de kelepçeli olarak İstanbul'a vardılar.

Fahri hemşeri

Hopalılar'da bir Nazım tutkusu her zaman vardır, şimdi de var.

Tabii, büyük bir şairin, hatta bir kişinin yakalanıp hapsedilmiş olması gayet tatsız bir şey, ama Hopalılar Nazım'ın yolunun Hopa'dan geçmiş olmasından mutlular, bunu bir gurur kaynağı olarak görüyorlar hatta. Nazım'ı fahri hemşehri sayıyorlar. Şiirlerini ezbere bilenler, okuyanlar var. Hopa'da bir de Nazım Hikmet heykeli var.

Nazım Hikmet Hopalılar için önemli, ama Hopa da Nazım Hikmet için önemli. Ekber Babayev'e kendi şiirini anlatırken bakın ne diyor:

"Hopa Hapishanesi'nin tesiri, öz bakımından şiirimde kendini gösterdi. Hopa hapisane notları, bir çeşit yeni realizm telakkisine varmaktı. Şekil de ona göre, daha çok bir anlatma, bir hikaye etme tarzı oldu. Hayaller de yenileşti. 'Süküt'tan bir örnek:

Dışarda

kara zıpkasında kızıl sırmalar yanan

bir eşkıya hali var

basabas çakmak çalan havalarda..."

Evet, bu dünyadan Nazım geçti, ama işte Hopa'dan da geçti.

Evet, bu dünyadan Nazım geçti, ama işte Hopa'dan da geçti. İyi ki geçti.