Madde, Bağımlılığından Kurtulmak Mümkün mü?
Yrd. Doç. Dr. Barış Önen Ünsalver, kişinin yaşı, kullandığı maddenin miktarı, süresi gibi etkenlerin bağımlılıkta önemli olduğunun altını çiziyor.
Madde bağımlılığı nedir, uyuşturucu ve uyarıcı haplar birbirinden farklı mıdır? Kullanılan her uyuşturucu madde kişide aynı etkiyi mi yapıyor, bir kişinin madde bağımlısı olduğu nasıl anlaşılır? Madde bağımlılığının fiziki ve psikolojik nedenleri var mı, madde bağımlılığı daha çok kimlerde görülür? Bağımlılığın vücuttaki ilk tahribatı nedir, gerçekten " Bir kez denesem bir şey olmaz" ifadesi doğru mu?
Madde bağımlılığı tedavisine ilişkin çok önemli bilgiler veren Yrd. Doç. Dr. Barış Önen Ünsalver, kişinin yaşı, kullandığı maddenin miktarı, süresi gibi etkenlerin bağımlılıkta önemli olduğunun altını çiziyor.
Üsküdar Üniversitesi Öğretim Üyesi, Feneryolu Polikliniği Psikiyatri Uzmanı Yrd. Doç. Dr. Barış Önen Ünsalver, madde bağımlılığından kurtulmanın yollarını anlattı ve çocuğu madde kullanan ebeveynlere önemli önerilerde bulundu.
Madde bağımlılığı nedir?
Kişide, beyinde bağımlılık yaratacak bazı maddeler vardır. Kişi bu maddeyi almadığı zaman o maddeye ihtiyaç duyar. Mesela ilk başlarda o maddeyi kullandığında keyif alır, rahatlar, endişesi gider, hoş bir his duyar ve bir süre sonra bu maddeyi tekrar alıp aynı hissi yaşamak ister.
Mesela kokain uyarıcı bir maddedir; enerji verir. Kişi kendisini iyi hisseder ve tekrar almaya ihtiyaç duyar. Esrar bazı kişilerde rahatlama ve gevşemeye yol açar. Kişi zaman içerisinde bu maddeyi sık sık tüketme ihtiyacı duyar, aramaya başlar ve madeninin kendisini düşünmeye başlar. Bir süre sonra iki doz alması gerekir çünkü bir doz yetmez, buna tolerans denir. Zaman içerisinde de kullanma sıklığı artar, iki günde bir kullanırken artık her gün kullanmaya başlar. Kişi bu maddeyi almadığı zaman bedeninde birtakım belirtiler başlar; titreme, terleme, konsantrasyon güçlüğü, uyuyamama, öfke gibi…
Kişi bu belirtileri ortadan kaldırmak için maddeyi almaya başlar, bu noktada artık bağımlılık gelişmiş demektir.
Uyuşturucu ve uyarıcı haplar birbirinden farklı mıdır?
Kokain, ekstazi uyarıcıdır. Kişide canlılık, zihinsel süreçte hızlanmaya neden olur, kişi kendini olduğundan daha güçlü zanneder, gülme krizine girer. Partilerde bu tür hapların kullanılma sebebi, sabaha kadar dans etmesini sağlayacak enerjiyi vermesidir. Uyuşturucu maddeler ise kişide dinginliğe, rahatlamaya belki uyku haline geçmesine neden olabilir. Bunların içerisinde bizim kullandığımız yeşil reçeteli ilaçlar vardır ki kişiler bunu hastalıktan bağımsız olarak kötüye de kullanabilirler. Esrar uyuşturucu olabileceği gibi bazen kaygıyı artırır ve hareketlenmeye neden olabilir. Gençler uyarıcıları daha çok tercih ederler.
Kullanılan her uyuşturucu madde aynı etkiyi yapıyor mu? Kişi uyuşturucu kullanımıyla ne gibi şeyler yaşayabilir?
Kişi kendini olduğundan daha güçlü hissediyor, hayaller görüyor, yaratıcılığı gelişiyor ve bazen de kâbuslar görüyor.
Bunlar çok kötü halüsinasyonlar olabiliyor, korku hissi çok artabiliyor. Bali de uyuşturucu bir maddedir, bali kullananların bırakmak istemesindeki en büyük faktör ürkütücü halüsinasyonlardır. Uyku hali yapabilir veya kişi, zaman mekânla bağlantısını kaybedebilir.
Kişi her an maddeyi düşünüyorsa madde bağımlısı olmuş demektir.
Bir kişinin madde bağımlısı olduğu nasıl anlaşılır?
Kişi bir maddeyi kullanarak kendini iyi hissedeceğini, o madde olmadan iyi olmayacağını düşünüyorsa, gündelik faaliyetleri sırasında o maddeyi alsam mı almasam mı diye düşünmeye başlamışsa, harcamalarının büyük bir kısmını bu maddeyi almak için kullanıyorsa bağımlı olmuş demektir. Hatta birtakım kişiler madde almak için borçlanır, hırsızlık yapar, bedenini satar. Yasadışı bazı yollara sapma ihtiyacı duyuyorsa veya kişi bu maddeyi almadığında birtakım fiziksel belirtiler gösteriyorsa bu kişinin de bağımlı olduğunu söyleyebiliriz.
Madde bağımlılığının fiziki ve psikolojik nedenleri nelerdir?
Herkes maddelere bağımlı olabilir. Bağımlı olmak karaktersizlik veya bozukluk değildir. Oysa bunlar kimyasal maddeler ve bizim beynimizin kullandığı kimyasallarla etkileşime giriyorlar. Bu madde kullanıldığında dopamin denilen maddenin vücutta salınımı artıyor bu da bize hoş duygular yaşatıyor. Beyinlerimiz aşağı yukarı aynı, dolayısıyla her fizyolojik ve psikolojik yapıdaki kişi uzun süre madde kullanırsa bağımlı olabilir ama yaş da önemli bir faktör.
Bazı kişilik yapıları, psikolojik faktörleri baz alacak olursak madde bağımlılığına daha meyillidir. Anti sosyal kişilikte olanlar bağımlı olmaya daha meyilli olabilirler. Fiziksel faktörlere bakacak olursak, bazı psikiyatrik hastalıklarda madde kullanmaya daha fazla eğilim olabilir. Kişi bunu kendisini tedavi etmek için kullanabilir. Dürtü kontrol problemi olan kişiler veya dikkat eksikliği hiperaktivitesi olan kişiler farkına varmadan bir maddeyi aldıklarında zihinlerinin daha iyi çalıştığını görürler ve maddeye yönelim olabilir.
Her kesimden insan madde bağımlısı olabiliyor…
Madde bağımlılığı daha çok kimde görülür?
Ekonomik grubun pek önemi yok, zengin kişilerde daha çok görülür diye beklenir ama böyle bir şey yok çünkü ucuzdan pahalıya doğru gidiyor bu maddeler. Her kesimden insan maddeye bağımlı olabiliyor ama uyuşturucu tüccarları açısından genç popülasyon hedef kitle. Genelde iyi yerlerde okuyan, iyi ailelerin çocukları hedef alınıyor. Özellikle ortaokul, lise çağındaki çocuklar riskli. Daha üst düzeydeki kişiler daha pahalı maddeleri tüketiyorlar; kokain gibi, ekstazi gibi… Daha alt seviyedeki kişiler ise daha kolay ulaşılabilecek maddeleri tüketiyorlar. Bunlar beyinde geri dönüşü olmayan kimyasal hasarlara neden oluyor. Ergenlik dönemi isyanın arttığı bir dönem, kimlik karmaşasının yaşandığı bir dönem. Kişi kendisine ne yapılmaması söyleniyorsa onu yaptığı bir dönem yaşıyor. Bu isyanın ve güç gösterisinin bir göstergesi olarak "madde de kullanırım, alkol de alırım" diyerek meydan okuyabiliyor. Gençlerde bağımlılık daha hızlı oluşuyor.
Bağımlılığın vücuttaki ilk tahribatı nedir?
Maddeden maddeye değişir. Bazı maddeler etkilerini uzun dönemde ortaya çıkarır ama eroin gibi maddeler daha hızlı bağımlılık oluşturur. Maddenin kullanım yolu da önemli, madde solunum yoluyla alınıyorsa oradaki dolaşımda bir bozukluk yaratabilir. Akciğerde sorun yaratabilir, genel dolaşım sistemine zarar verebilir, cilt sağlığına, karaciğer, böbrek, iç organlara zarar verebilir ama bunların görünür hale gelmesi uzun süre alır. İlk başta psikolojik etkiler görülür; kişinin uyuyamaması, konsantre olamaması, iştah kaybı, kilo kaybı gibi. Beyne doğrudan ulaştığı için beyindeki ödül sistemini bozar ve beyin o maddeye ömür boyu bağımlı olur.
Beyinde yapısal olarak gri maddede küçülmeye neden oluyor, problem çözme yeteneği, akıcı düşünme yeteneği, entelektüel fonksiyonlar azalıyor. Ayrıca kalıcı unutkanlık ve kalıcı psikiyatrik hastalıklara neden olabiliyor. Şizofreninin ortaya çıkmasını hızlandırabiliyor.
Yanlış arkadaş çevresi, madde bağımlısı olmada etken midir?
Yanlış arkadaş seçimi kişiyi madde kullanımına itebilir ama yine de karar verecek olan, kişinin kendisidir. Ama bu bir ergen olduğu zaman ergenin bunu kavraması zaman alabilir. Yanlış arkadaş o kişiye iki üç ay popülarite kazandırıyorsa o zaman madde kullanmak hoşuna gidiyor olabilir. Ama ergenin temelinde iyi bir aile desteği varsa, bazı temel kişilik özelliklerinde sıkıntı ve herhangi bir dürtü kontrol bozukluğu gibi psikiyatrik problemi yoksa yanlış arkadaştan uzaklaşıp hayatına çeki düzen vermeyi başarabilir. Ancak aileler polis olmamalı; "onunla-bununla arkadaşlık yap ya da yapma" dememeliler.
Aileler çocuklarının madde bağımlısı olduğunu nasıl anlar? Madde bağımlısı olduğunu anladıklarında nasıl bir yol izlemelidirler?
Çocuk kendisini gizlemeye çalışabilir. Derslerine çalışıyor olabilir, çok efendi olabilir ve bir yandan da madde kullanıyor olabilir. Genelde zayıflama, cilt renginde soluklaşma, okul başarısında düşme, sinirlilik, uyku sorunları, sebepsiz öfkelenme, şüphe duyma, aileden uzaklaşma, bakımının azalması, sosyal faaliyetlere ilgisinin azalması, arkadaş çevresinin değişmesi gibi belirtiler ailenin şüphelenmesine neden olabilir. Böyle bir şey olduğunda aile, çocukla sakin olduğu bir zaman baş başa konuşmalıdır. Madde kullandığından şüphe duyduklarını, maddenin zarar vereceğini ve bağımlılığa kadar yol açacağını söylemek doğru olur. Güvenle ilgili bir sorun olmadığını sadece endişe duydukları için konuşmaya davet ettiklerini söylemeliler ve madde kullanmadığını söyleyen çocuklarına küçük bir idrar tahliliyle sadece içlerinin rahat etmesi için bir kliniğe gitmek istediklerini söyleyebilirler.
Madde bağımlısı olan bir kişi bu bağımlılıktan kurtulmak istiyorsa nereye başvurmalıdır?
Psikiyatri uzmanına başvurmalıdır, ülkemizde bu alanda özelleşmiş klinikler var AMATEM'ler var, devlet hastanelerinin bünyesinde de kurulmuş AMATEM'ler var. Özel kurumların da kendi içlerinde alt birimleri var madde bağımlılığıyla ilgili, mutlaka psikiyatri uzmanına başvurmalıdırlar.
Madde bağımlılığını nasıl tedavi ediyorsunuz?
Kişinin yaşı, kullandığı maddenin miktarı, ne kadar süredir kullandığı önemlidir. Mesela esrar kullanmaya yeni başlamışsa ve tedavi olmaya karar vermişse ayaktan tedaviyle psikoterapi ve ilaç tedavisiyle birlikte tedavi edilir. Kişide birden çok madde bağımlılığı varsa tedaviye istekliyse ve geçmişte başarısız olmuş tedavi deneyimleri de varsa hastaneye yatırmak gerekir. Hastanede maddeden arındırıp ilaç ve psikoterapi vermek gerekir. Psikoterapi bu noktada çok önemli çünkü kişinin madde arama davranışının değişmesi gerekiyor. Ailenin destek vermesi gerekiyor, sorun yok gibi durmamak ama yargılayıp suçlamadan tedavinin bir parçası olmaları gerekiyor.
"Bir kez denesem bir şey olmaz" demeyin!
Tedavi edilmiş bir kimsenin tekrar eski alışkanlıklarına döndüğüne şahit oldunuz mu? Bağımlılık tedavisi dalgalı bir seyir izler. Kişi, "madde hayatımdan gitti" diye bir balayı dönemi yaşar ve sonra "bir kez denesem bir şey olmaz" diyebilir ve sonra da "bir kez denedim bir şey olmadı, bir kez daha deneyeyim" diyebilir. Böylece tekrar aynı sürece girilebilir. Önce balayı döneminde kesinlikle maddeyi kullanmak istemediğini, geçmişinin ne kadar kötü olduğunu düşünür ve kişide bir arınma duygusu olur. Özellikle terapi almazsa kişi stresli de olsa neşeli de olsa ilk döneceği şey madde olur. Bazı olgular da var ki tek tedaviyle düzeliyor.
