Özbekistan: Yeryüzündeki hayatın sıfır noktası
Bilim sabit değil, akışkandır... Bunu gün geçtikçe yeniden deneyimliyoruz, Göbeklitepe'nin buluşu ile 12 bin yıl önceki avcı toplumların yaşantısına dair birçok ezber bozulmuştu. Ezber bozan bir diğer keşif Özbekistan'dan, 1979 yılında bulunan bir jeolojik alan 470 milyon yıl önce yaşamış olan canlıların fosillerini barındırıyor.
Dünyamızın aslında toprak değil, su küresi olduğunu ve yeryüzündeki hayatın okyanusta başladığı gerçeğinin katmanlar halinde bu kadar net göründüğü başka bir yer henüz keşfedilmedi. Bu nedenle bilim adamları Özbekistan'ı hayatın sıfır noktası olarak tanımlıyorlar. Kitab Jeoloji alanının turizme açılış töreni için Özbekistan'daydım. Elbette sadece Kitab'ta kalmadım. Emir Timur'a, Büyük İskender'e, Cengiz Han'a, Uluğ Bey'e, Ali Kuşçu'ya ve daha nice bilim insanına, evliyaya, erene ev sahipliği yapmış Özbekistan'ın pek çok şehrini dolaştım...
İLK İZLENİM
Türk Hava Yolları'nın gece uçağı ile yola çıkacağız. Ata yurdu Özbekistan tabii ki bizden vize istemiyor. Uçak boş olur diyordum ama boş koltuk yok, üstelik bütün baş üstü dolapları da hınca hınç dolu, çünkü Özbekistanla Türkiye arasında çok ciddi bavul ticareti yapılıyor...4 saatlik bir uçuştan sonra Taşkent'te iniyoruz. İki saatlik zaman farkının etkisiyle Özbekistan'da çoktan sabah olmuş.
BAŞKENT : TAŞKENT
Taşkent deyince aklınızda nasıl bir yer canlanıyor? Açıkçası ben Sovyet tortuları taşıyan gelişmemiş bir yer bekliyordum, tamamen yanılmışım. Geniş caddeleri, eşsiz mimarisi, yeşil ile iç içe şehir yapısı ve en önemlisi açık fikirli insanlarıyla şehir Viyana'yı arındırıyor. Özellikle Taşkent'in İstiklal'i olarak adlandırabileceğimiz Broadway'da eğlence gecenin geç saatlerine kadar devam ediyor. Rap müzik eşliğinde hip-hop dans eden gençlerden tutun, gruplar halinde bisiklet turu yapan genç kızlara herkes gönlünce eğleniyor. İpek yolu üzerinde bulunan ülke tarih boyunca pek çok medeniyetin buluşma noktası olmuş. Hal böyle olunca herkes çok açık fikirli, duyarlı ve bilgili. Özbekçe ve Rusçanın konuşulduğu ülkede , İngilizce 3. dil. Kardeşlik bağlarının Türk dizilerin etkisi ile pekişmesi ile Türkçe bilenlerin sayısı da yadsınamaz. Ancak eş sesli olup,her iki dilde farklı anlamlara gelen kelimeler iletişimde komik anlara sebep oluyor. İşte bazı örnekler;
Okşamak : Benzemek
Kavat: Kat
Yakmak: Sevmek
Burun: Önce
MAVİNİN BİNBİR TONU SEMERKANT
Tarihin gördüğü en büyük siyasi dehalardan Emir Timur, Büyük İskender ve Cengiz Han'ın hüküm sürdüğü tek şehir olan Semerkant mavinin binbir tonunu barındıran türlü çinilerle, ince ince işlenmiş kubbelerle, bilim tarihine ışık tutmuş medrese ve astronomi gözlemevleri ile şanını fazlasıyla hak ediyor. 'Mavi Kubbeli Şehir' olarak Unesco Dünya Mirası Listesi'nde yer alan Semerkant 15. Yüzyılda Emir Timur Hanedanı'nın merkezi olur ve altın dönemini yaşar. Güneybatı Anadolu'dan, Hindistan ve Çin'e uzanan hanedanlığın siyası ve iktisadi başkenti, Timur'un torunu ve astronomi tarihinin en önemli bilim adamlarından Uluğ Bey tarafından dönemin bilim merkezi haline de dönüştürülür . Aralarında Kadı Nizameddin ve Fatih'in astroloğu olarak tanınan Ali Kuşçu'nun da aralarında bulunduğu pek çok bilim adamına ev sahipliği yapar. Gezdikçe bilim, sanat ve estetik deha örnekleri ile karşılaşacağınız şehirde görülmesi gereken öncelikli yerler.
Registan Meydanı
Registan meydanının üç kenarında üç medrese...Altın kaplama manasına gelen Tilla Kari medresesi, Uluğ bey Medresesi ve Şirdar Medresesi.Her biri göz kamaştırıcı, her biri ile ilgili kitap yazılır... Tilla Kari, altın işlemeli ve kubbe şeklinde görünen ama aslında illüzyon olan altın işlemeleri ile büyülüyor. Uluğbey tarafından bizzat ders verilen Uluğbey Medresesi'nde ise günümüzde Uluğbey müzesi yer alıyor. Müzede yıldızlardan aydaki kraterlerle ilgili o dönemde keşfedilen pek çok keşif yer alıyor. Medrese kapısında'Her Müslüman kadın ve erkek için ilim öğrenmek farzdır ' yazıyor.
Günümüzde, öğrenci odalarının otantik hediye dükkanlarına dönüştüğü medrese mimarisiyle,ince işlemeleri ve hala ev sahipliği yaptığı uluslararası etkinliklerle ölmeden önce görülmesi gereken yerler listenizde yer almalı...
Uluğbey Rasathanesi
Uluğbey Rasathanesi şaşırtan bir diğer yer. Uluğ Bey'in fermanı ile inşa edilen rasathane de ay ve yıldız hareketleri gözlemleniyordu. Yeri gelmişken, yıldızlar kataloğu olarak bilinen 1018 yıldızın özelliklerini bulunduran "Zîc-i Güragani" adlı eser bu rasathanedehazırlandığını da belirtelim Bu eser astronomi açısından dünyanın en önemli eserlerindendir ve uzun yıllar Oxford'a okutulmuş.
Emir Timur Türbesi
Emir Timur torunu için yaptırdığı türbeye gömülmüştür. Türbede Uluğbey'in ve de mezarları bulunur. Duvarları altın tezhip ile işlenen türbede Emir Timur'un mezarı sadeliği ile dikkat çeker. Mezarın aynı türbede bulunan Emir Timur'un hocalarının mezarlarından daha alçak ve sade olmasına dikkat edilmiştir. Bu da Timur ve Uluğ Bey'in sadeceyaşarken değil öldükten sonra bile ilime ne kadar çok önem verdiklerinin göstergesidir.Emir Timur'un mezarından beşiğine uzanalım şimdi ...
ŞEHRİ SEBZ veTİMUR
Hızlı trenle Semerkant'tanve Şehr-i Sebz'a kolaylıkla geçiyoruz. Hızlı trenin çok yaygın olduğunu ve tüm turistik şehirlere kolaylıkla ulaşma imkanı sağladığı bilgisini de burada vermiş olalım. Şehr-i Sebz Timur'un doğduğu şehirdir. Şehirdeboş bir mezar ve mezarda yazılı ' Bu mezar Emir Timur'un mezarıdır.' lahiti ile Timur'un buraya gömülmeyi istediğianlaşılmıştır. İpekyolu üzerinde bulunan şehirde Timur'un yaptırdığı pek çok eser var. Bunların başında şehrin mavi boncuğu diyebileceğimiz Ak Saray bulunur.Sarayın cephesi mermerle kaplı olduğundan Ak Saray denmiş ancak günümüzde sarayın sadece giriş kapısı ayakta duruyor. Kapısı bile ihtişamıyla göz kamaştırıyor. Kapıda hat ile yazan 'Bizim gücümüzden şüphe eden, eserlerimize baksın.' cümlesini haklı kılıyor. Meydanda ayrıca birçok Özbek şehrinde yer aldığı gibi, Timur'un ihtişamlı biranıtı da yer alıyor.
Timur'un doğduğu şehirden Timur'u anlatalım şimdi. Kendisi tarihçiler tarafından askeri deha olarak tanımlanır. 17 sefer düzenlemiş tamamını zaferle sonuçlandırmıştır. 1402 yılında Ankara Savaşı'yla Osmanlı'yı 11 yıl süren bir fetret devrine sokmuş, Yıldırım Bayezid'i esir almıştır. Yıldırım Bayezid 8 aylık esaret sonrası hayatını kaybetmiştir. Timur'un Ankara Savaşı'nı kazanması, Osmanlı'nın alışık olmadığıfil orduları ile ilişkilendirilir. Günümüzde Ankara Esenboğa Havalimanı'nın adı da Timur'un Fil Ordu Komutanı İsen Buga'dan gelir.
Timur 35 yıllık hanlığı süresince imparatorluğunun sınırlarını Volga Nehri'ndenHindistan'daki Ganj Nehri'ne, Tanrı Dağları'ndan İzmir ve Şam'a kadar genişletmiş. İlber Ortaylı, Timur'u Ortadoğu ve Asya mimarisini buluşturan isim olarak da tanımlar. Nitekim Timur döneminde yapılan eserlerin pek çoğu bunun açık örnekleridir. Timur'un torunu Uluğ Bey ile bilimsel çalışmaları ile çığır açacaktır...
BİLİM TURİZMİ
Şehr-i Sebz sadece tarihi veya kültürelbir turizm bölgesi değil, aynı zamanda bilimsel turizme de olanak sağlıyor. Yılın her döneminde bilim insanlarını ve bilim meraklılarının akınına uğruyor. Özellikle koruma altına alınmış Kitab Jeolojik park alanı. 1979'da bilim insanı Kim Alexey tarafından bulunan jeolojik alan deniz canlılarından, bitkilere milyonlarca yıl önce yaşamış pek çok canlının fosillerini bulunduruyor.Yer katmanları müthiş bir statigrafi ile dizildiği , yer yüzünün okyanustan toprağa dönüşümünün katmanlar şeklinde bu kadar net gözlemlenebildiği başka bir yer henüz keşfedilmedi. Bu nedenle bilim adamları Özbekistan'ı hayatın sıfır noktası olarak tanımlıyorlar.
Yer katmanlarını keşfettikten sonra göğün katmanları arasında bir yolculuğa çıkıyoruz şimdi.
Özbekistan bulunduğu enlem ve boylam, ve neredeyse yılın tüm dönemlerinde açık olan havası dolayısıyla dünya üzerindeki en iyiastronomik gözlem noktası. Yüzyıllar önceki deneyimlerini avantaja çeviren Özbek astronomi uzmanları yılın büyük bir bölümünde yaptıkları gözlemleri NASA, Rusya Avrupa'daki pek çok uzay bilim merkezi ile paylaşıyor. Şehr-i Sebz'de ise sadece turistik amaçla kullanılan bir gözlem evi bile var. Bu gözlem evinden biz de uzayı gözlemleme fırsatı buluyoruz. Dev teleskoplarla Satürn'e baktığımız gece gezegenler etrafındaki haleleri en belirgin şekilde izleme şansının yanısıra göktaşı yağmuru yakalama şansını da bulduk.
RAHMET
Özbekistan gittiğim 45. ülke oldu. Gezdiğim onca ülkeden bu kadar geniş spekturumlu deneyim sağlayan başka bir yer görmemiştim. Seyahat genel olarak 2 boyutta tanımlanır, yatayda sınırları aşarsınız. Özbekistan ise 420 milyon yıl önceki yer katmanlarına dokunmanızı ve milyonlarca km uzaktaki gökyüzünü gözlemlemenize olanak sağlıyor. Buhari, Yusuf Has Hacip, Şah-ı Nakşibendi,Uluğbey, Kadı Nizameddin, Ali Kuşçu , Peygamber Efendimizin amcasının oğlu Kusam bin Abbasgibi nice eren, bilgin , evliyanın yaşam alanına tanıklık etmenizi sağlıyor. Kısacası, fırsat bulursanız en iyi restoranda krallar gibi bir yemeği 30 TL'ye yiyebileceğiniz, 10 dolar ile şehirler arası taksi yolculuğu yapabildiğiniz veya hızlı trenle bir ucundan diğerine gidebileceğiniz; eğlenceye, kültüre, bilime , sanata, tarihe ve elbette dünyaca ünlü Özbek pilavına doyabileceğinizülkeyi dünya gözüyle bir görün derim.
Son olarak,Özbekistan'da teşekkür yerine rahmet derler. Bu yolculuğumda yazımı okuyarakbanaeşlik ettiğiniz için size ve yol arkadaşlarım Ayşegül Tabak ve Zeki Subaşı'na bolca 'Rahmet' dilerim...
