4. Yüzyıla Damgasını Vuran Bir Gökbilimci: El Kaşi
Mehmet Elma'nın araştırma yazısı... Türk-İslam Dünyası'nın bilim alanındaki en başarılı örneklerinden biri Gıyasüddin Cemşid El Kaşi'dir kuşkusuz. Kendisinden yıllar sonra çalışmaları dünyanın birçok yerinde referans alınmış ve bilimsel çalışmaları kolaylaştıran formüller bulmuştur.
Mehmet Elma'nın araştırma yazısı...
Türk-İslam Dünyası'nın bilim alanındaki en başarılı örneklerinden biri Gıyasüddin Cemşid El Kaşi'dir kuşkusuz. Kendisinden yıllar sonra çalışmaları dünyanın birçok yerinde referans alınmış ve bilimsel çalışmaları kolaylaştıran formüller bulmuştur.
Varoluştan beri bugün üzerinde yaşadığımız dünyada birçok çalışmanın önünü açmış olan binlerce bilimsel çalışma ve bu çalışmaları yapan insanlar maalesef çok fazla tanınmıyor. 14. yüzyıl, büyük gelişmeleri tarihe yazıp kapanmak üzereyken doğum ve ölümü ile ilgili çok net bilgiler olmasa da birçok kaynakta verilene göre 1380'nde İran'ın Kaşan vilayetinde bir hekim, matematikçi ve gökbilim insanı olan Gıyasüddin Cemşid Dünya'ya geldi. İlk defa aritmetikte ondalık sistemi kullanan Cemşid, kendisinden sonra bilim alanında çalışma yapacak onlarca kişiye çok büyük bir miras bırakmıştır.
Matematik ve astronomi üzerine çalışmalar yapan, aritmetikte ondalık sistemi kuran, hekim, gökbilimci ve yapan, aritmetikte ondalık sistemi kuran, hekim, gökbilimci ve iyi bir bilim insanı olan Gıyasüddin Cemşid'in portresine hep beraber göz atalım.
Gözlem Evleri Dönüm Noktası Olmuştur
Eğitim hayatının tamamı neredeyse Semerkant'a bağlı Kaşan vilayetinde tamamlayan Cemşid, yaptığı çalışmalarla kısa sürede sarayın kendisinden haberdar olmasını sağlamış ve Uluğ Bey'den gelen daveti kırmayarak daha iyi olanakların olacağını da göz önünde bulundurarak Semerkant'ın yolunu tutmuştur. Semerkant'da çalışmalarını yürüten Cemşid hayatının geri kalanında Fars coğrafyasında El-Kaşi olarak tanınacak ve o şekilde ün salacaktı. Semerkant'a gitmesi El –Kaşi için beraberinde birçok fırsatı da getiriyordu. O dönem bölgede bulunan ilk ve tek gözlem evi olma özelliğini taşıyan 1259 yılında Hülagü Han tarafından Meraga'da kurulan Meraga Rasathanesi'ni tanıma ve gitme şansını yakalar. Meraga'da Nasirüddin-i Tüsi'nin başkanlığında matematik ve astronomi ile ilgilenen 12 yıl boyunca burada çalışan bir ekip kurulmuştur. Uzun yıllar süren gözlem, ölçüm ve hesaplar sonucunda 1271 "Zic-i İl?an" şeklinde tabletler hazırlanmıştır.
El Kaşi, "Zic-i İl?an" adlı zicteki tabloları yeniden hesap ederek İlhan'ın Zici'ni tamamlayarak, Uluğ Bey'in de bilime yönünü çevirmesi sonrası kurulan Semerkant Rasathanesi'nde "Hakan'ın Zici" adlı eserini yazar. Buradaki başarısını sürdüren El Kaşi "Süllem el-Sema" adlı bir eser daha kaleme almış ve bu eserde ise gök cisimlerinin uzaklıkları sorununu tartışmıştır. Dönemin koşulları göz önünde bulundurulduğunda o koşullarda gök cisimlerinin uzaklık sorununun bilimsel bir şekilde tartışılma durumu, hiç kuşkusuz bugün bile büyük bir heyecan ile karşılanmaktadır.
Birçok Kişinin Çalışmalarında Rol Model Olmuştur
16. yüzyılda Osmanlı ve Fransız bilim insanlarının çalışmalarında öncü bir role sahip olan El Kaşi'nin bütün bu eserleri arasında özellikle İslam Dünyası'nda büyük yankı uyandıran ve ilmin bilim ile kesişimin çok başarılı bir örneği olarak gösterilen "Matematiğin Anahtarı" isimli
eseridir.
Matematiğin Anahtarı kitabında ondalık kesirler kuramsal yönden incelenmiş ve bu kesirlerle toplama, çıkarma, çarpma ve bölme gibi aritmetiksel işlemlerin nasıl yapılacağını örnekleriyle açıklanmıştır. 14. Yüzyılda çalışmalarına başlayan El-Kaşi, Matematiğin Anahtarı eseri ile 16. Yüzyılda Fransa ve Osmanlı'da çalışma yürüten birçok bilim insanına ilham olmuştur. Osmanlı'nın en önemli astronomlarından olan Takiyüddin bin Maruf-i (14 Haziran 1521 - 18 Şubat 1585) tarafından trigonometri ve astronomiye uygulanmaya ve geliştirilmeye başlandı.
Tophane Gözlemevi yıkılana 3'üncü Murat tarafından yıkıldığı ana kadar Takiyüddin yaklaşık 1337 eser oluşturmuş ve bunların büyük çoğunluğunda El-Kaşi'den yararlanmıştır. Yine aynı dönemde Fransa'da etkili çalışmalar yürüten François Viete (1540-1603) Vieta formüllerini keşfetmiştir. Profesyonel bir matematikçi olmasa da El-1kaşi'nin eserleri sayesinde çok önemli çalışmalar gerçekleştirmiştir. Gıyaseddin Cemşid El-Kaşi sin 1° formülünü geliştirmiş ve çözümü bulmuş, sonraları 16. yüzyılda Fransız matematikçilerinden François Viète tarafından sık sık kullanılmıştır.
Pi Sayısı Rekoru 180 Yıl Sürmüştür
Gıyaseddin Cemşid bunca önemli çalışmanın yanı sıra kendisinden sonra ancak 180 yıl sonra kırılacak olan Pi Sayısı'nın rekorunu da elinde bulundurmuştur.
El-Kaşi, iç içe poligonlar yöntemini kullanarak Arşimed'in Pi sayısının hesaplanması için önerdiği virgülden sonra 14. basamağa kadar gitmiş ve pi sayısını kendi zamanının en iyi hesaplayanı olmuştur. O güne kadar en iyi sonuç olarak Zu Chongzhi tarafından 6. basamağa kadar gidilmişti. El-Kaşi rekoru kırmadan önce Zu Chongzhi tarafından 6. Basamağa kadar anca gelinmişti. Bu rekor 180 yıl boyunca El-Kaşi'nin elinde kalmış ta ki 180 yıl sonra Adriaan van Roomen tarafından yine aynı yöntemle virgülden sonra 15 basamak ile kırılmıştır.
Çalışmaları Simon Stevin'e Atfedildi
Uzun yıllar boyunca El-Kaşi'nin en büyük çalışmalarından biri olan "ondalık kesirlerin keşfi"nin Simon Stevin'e (1548-1620) ait olduğu söylenirdi. Ancak tarihi kayıtlar gün yüzüne çıktıkça, bunların ilk defa Stevin'den 150 yıl önce yaşayan El-Kaşi'mi tarafından kullanılmış olduğunu ve eserinde yer aldığını apaçık ortaya çıkmıştır.
Ölümü
Ölüm tarihi tam olarak belli olmasa da birçok kaynakta El-Kaşi'nin 1429'da yaşamını yitirdiği söylenilmektedir. Ölümü gibi doğumunda da kesin bir netlik yoktur ve tarihçiler doğumu için ise 1380'i işaret etmektedir. El-Kaşi, 49 yıllık hayatına dönemin şartları da göz önünde bulundurulursa bilim ve insanlık için yapılabilecek maksimum desteği sunmuştur. Bugün de hala bilimsel çalışmalarda El-Kaşi gibi birçok bilim insanının o dönemlerde yaptıkları çalışmalar referans alınır. El-Kaşi doğdupu topraklarda 1429'da Semerkant'ta yaşama veda eder. Yaşama veda ederkende insanlığın önünü aydınlatacak onlarca eser bırakır.
